Max Schuchart is in zijn leven op verschillende manieren actief geweest in het Nederlandse literaire veld, maar de meeste indruk heeft hij toch achtergelaten als vertaler. En dan vooral als de vertaler van één genre, één oeuvre, of misschien zelfs één werk, dat vele generaties verbonden heeft en nog verbindt: In de ban van de ring van J.R.R. Tolkien.

Literaire activiteiten
Schuchart werd geboren in Rotterdam, maar bracht een groot deel van zijn jeugd door in Nijmegen waar hij ook de hbs afrondde. Hij zag voor zichzelf een carrière als journalist in het verschiet en om zijn plannen te kunnen realiseren vertrok hij in het voorjaar van 1939 naar Engeland om aan de Universiteit van Londen een cursus journalistiek te volgen. Vanwege de oorlogsdreiging kwam hij later dat jaar alweer terug naar Nederland. Zijn journalistieke ambities heeft hij later na de oorlog ruimschoots kunnen verwezenlijken, aanvankelijk als redacteur van het Handelsblad, maar vooral als persattaché in dienst van de Britse ambassade van 1950 tot 1978. Aan het eind van zijn dienstverband werd hij hiervoor onderscheiden met een MBE, het lidmaatschap van de Order of the British Empire. Zijn liefde voor het Britse leven en het Angelsaksische cultuurgoed zal hij ook in deze periode ontwikkeld hebben. Regelmatig verbleef hij voor langere tijd in Engeland, in Liverpool (waar hij na de oorlog met een UNESCO-beurs alsnog een opleiding journalistiek kon volgen) ontmoette hij zijn toekomstige vrouw, Norma Ryder, en aan het eind van de jaren zeventig woonde hij er enige tijd met haar.
Zijn eerste literair-journalistieke activiteiten ontplooide Schuchart in de Tweede Wereldoorlog. In 1941 verscheen van zijn hand in Contact, maandblad voor de rijpere jeugd een interview met schrijver en streekgenoot Johan van der Woude (1906-1979). Gedurende een groot deel van de oorlog verbleef hij in Amsterdam, ‘min of meer ondergedoken’ (de Volkskrant, 10-10-1997), maar hij bracht ook een halfjaar door bij Victor van Vriesland (1892-1974) in Bergen, bij wie hij in zijn onderduik min of meer als secretaris fungeerde. In ruil daarvoor kon hij zijn dorst naar literaire kennis bij de dichter lessen.
De Noord-Hollandse tijd luidde een periode van intensieve literaire activiteit in, die hem tot 1948 als een van de jongeren een niet onbelangrijke positie binnen de toenmalige Nederlandse literatuur opleverde, als dichter en tijdschriftredacteur en, zij het in veel mindere mate, ook al als vertaler.
In Bergen ontmoette hij Henk Scheepmaker (1921-2003), met wie hij later samen aan de wieg zou staan van het tijdschrift Proloog, en Eric van der Steen, (1907-1985) met wie hij sonnetten uitwisselde die in 1946 gepubliceerd werden onder de titel Vice versa. In 1943 bracht Schuchart clandestien in eigen beheer een bundel gedichten uit: Zwarte Verzen. Een jaar later volgden naast de eigen poëzie zijn eerste vertalingen in het eveneens clandestien uitgegeven (door G.W. Breughel uit ’s-Graveland) boekje Hommage à François Villon. Oorspronkelijke en vertaalde balladen.
In de oorlog was Schuchart als gezegd nauw betrokken bij de voorbereidingen van de oprichting van het tijdschrift Proloog. Schuchart was enthousiast gemaakt voor dat plan door Jan Spierdijk (1919-1997), die hij uit Amsterdam kende. Zelf betrok hij vervolgens Henk Scheepmaker bij de zaak. Het tijdschrift werd door Spierdijk ondergebracht bij uitgeverij Contact. Tijdens de voorbereidingen kwam er een kloof aan het licht tussen de opvattingen van Spierdijk en Schuchart en uiteindelijk trok Schuchart zich terug voordat het eerste nummer in november 1945 verscheen. In de loop van 1945 ontstonden er echter ook moeilijkheden tussen Spierdijk en de andere leden van de redactie, die leidden tot het terugtreden van Spierdijk. Op voorspraak van Scheepmaker kwam Max Schuchart (samen met Bert Voeten en Hubert Lampo) met ingang van oktober 1946 alsnog de redactie versterken. In de vijf nummers waar hij aan meewerkte, heeft Schuchart kritische en poëtische bijdragen geleverd. Hij schreef onder meer over het proza van Slauerhoff en over de Britse auteur Arthur Koestier (‘Militant schrijverschap’) en publiceerde een aantal gedichten.
Lang duurde het redacteurschap niet, want na vijf nummers met de nieuwe redactie werd het blad in februari 1947 opgeheven. Sommige redactieleden traden toe tot de redactie van andere bladen (Het Woord, Podium), maar voor Schuchart kwam hiermee een eind aan zijn rol als redacteur. Ook met zijn dichterlijke loopbaan lijkt het gedaan, al zou er in 1964 nog wel een bundeltje (Tijd van leven) verschijnen bij een Vlaamse uitgeverij. Een onverwacht late bevestiging van zijn dichterschap komt overigens nog in 1979 wanneer blijkt dat twee gedichten van Schuchart zijn opgenomen in Gerrit Komrijs De Nederlandse poëzie van de 19e en 20e eeuw in 1000 en enige gedichten.

Foto: Eliot Schuchart

Het vertalen begint
Zijn rol als criticus blijft hij wel vervullen, in 1946 bijvoorbeeld al met enkele stukken in Het Woord, waaronder een vergelijking tussen de Engelse en de Nederlandse dichtkunst. Door zijn vele verblijven in Engeland had Schuchart een grote kennis van de Angelsaksische literatuur ontwikkeld. Ook had hij vele contacten opgedaan, onder meer met de Britse auteur Graham Greene (1904-1991), met wie hij een vriendschappelijke band onderhield (met wederzijdse logeerpartijen en al). Na zijn kortstondige literaire activiteiten wierp hij zich meer en meer op als bemiddelaar tussen de Angelsaksische en Nederlandse cultuur. Zo recenseerde hij regelmatig werk van hedendaagse Engelse en Amerikaanse auteurs en kan ook zijn werk bij de Britse ambassade als ‘cultuurbemiddelend’ gezien worden.
Het meest manifesteert hij zich vanaf de jaren vijftig echter als vertaler, een arbeid die hij verricht naast zijn reguliere baan.
In de Bergense dagen hoorde het vertalen al bij de literaire oefeningen die Van Vriesland hem voorlegde. In een interview met de Volkskrant (10-10-1997) maakt Schuchart gewag van vertalingen van gedichten van Oscar Wilde (1854-1900). Daarin noemt hij zijn vertaling van Graham Greenes Brighton Rock (1938) als zijn eerste prozavertaling: ‘Dat boek had ik geleend. Het was oorlog en ik zat de hele dag thuis, min of meer ondergedoken. Ik vond het zo’n fantastisch boek, ik was er helemaal kapot van. Ik dacht: de enige manier waarop ik het in mijn bezit kan houden, is door het te vertalen. Zo maak je je het eigen, je leeft er een tijdje mee. Het was geen goeie vertaling, moet ik zeggen. Hij is wel uitgegeven, maar ik heb hem zelf niet eens meer.’ Begin jaren vijftig is de vertaling onder de titel Oog om oog bij uitgeverij Breughel verschenen. In de oorlog moet hij ook de vertaling hebben gemaakt van de gedichten van John Masefield (1878-1967) die in 1945 onder de titel Zeekoorts verschenen bij dezelfde drukker wordt als Schucharts eigen dichtbundels.
In de jaren vijftig volgden verder nog wat verspreide vertalingen, onder meer van een roman van Tennessee Williams (1911-1983).
Halverwege de jaren vijftig kreeg Schuchart van uitgever Daniël de Lange van Het Spectrum dan een boek opgestuurd met de vraag of het wat voor hem is om te vertalen – eerder was daarvoor Anton Coolen gevraagd, maar die vond het te veel werk. Hij begon op een willekeurige plek te vertalen en het leek hem wel wat, al kwamen er wel erg veel concrete natuurbeschrijvingen in voor, waar hij helemaal niet van hield. Hij nam de opdracht aan en vertaalde het boek – een trilogie – in de gevraagde anderhalf jaar, in een tempo van vijf bladzijden per dag. In 1956 kwam het eerste deel uit, De reisgenoten, en een jaar later de overige twee delen, De twee torens en De terugkeer van de koning. De trilogie van de relatief onbekende auteur J.R.R. Tolkien (1892-1973), een taalkundige uit Oxford, die als geheel onder de naam In de ban van de ring wordt uitgegeven, was aanvankelijk geen groot commercieel succes.
Achteraf deed Schuchart erg laconiek over wat later in zekere zin als zijn levenswerk is gaan gelden en benadrukte hij hoe toevallig het was dat hem deze vertaling was toegeworpen. ‘We wisten echt niet waar we mee bezig waren, hoor. Ik vond het verhaal en de taal mooi. Als je goed leest, zie je een staalkaart aan stijlen.’ Affiniteit, zoals in het geval van Greene, was in elk geval geen motief.
Tijdens het vertalen had hij contact met Tolkien over specifieke vertaalproblemen, waarbij vooral de eigennamen die zo kenmerkend zijn voor de wereld die Tolkien wou oproepen voor discussie zorgden. De uitgever zag de namen graag vernederlandst, maar de auteur wilde daar niet van weten. Tolkien was onder de indruk van Schucharts tempo, maar schreef dat ‘die snelle werkwijze misschien niet de beste manier [is] om met het werk van een kunstenaar om te gaan. […] De veranderingen in de nomenclatuur zijn een vergissing, om niet te zeggen een onbeschaamdheid.’ Uiteindelijk vond Schuchart een middenweg tussen beide extremen, waar iedereen zich in kon vinden. In 1958 werd ter ere van de Nederlandse uitgave een ‘hobbitdiner’ georganiseerd, waar Schuchart en Tolkien elkaar ontmoetten. Schuchart herinnerde zich later: ‘We hebben handen geschud en toen gingen we aan tafel en dat was dat.’
Het commerciële succes mocht dan aanvankelijk uitblijven, persoonlijk en professioneel succes bracht de vertaling Schuchart wel. In 1959 werd hem voor deze vertaling de Martinus Nijhoff Prijs voor prozavertalingen toegekend.
Volgens het toen geldende statuut werd de prijs, zoals in het juryrapport te lezen valt, alleen toegekend aan vertalers die ‘in zuivere en gave en aan het oorspronkelijke getrouwe vertalingen van belangrijke letterkundige kunstwerken van elders het eigen land met nieuwe schoonheid [hebben] verrijkt’. Volgens de jury werd in het geval van Schucharts vertaling In de ban van de ring aan beide criteria voldaan. In het rapport wordt uitgebreid stilgestaan bij de merites van oorspronkelijk werk en vertaling: ‘Hiermee bracht Max Schuchart een wel zeer merkwaardig en in de bellettrie niet makkelijk te rubriceren werk naar de Nederlandse taal over.’ Gesteld wordt dat ‘de vorm van het werk aan de vertaler hoge eisen stelt’. Speciaal genoemd worden de balladen en de ‘vertaalvondsten voor naamgevingen’, in de voorbereiding tot de uitgave dus de voornaamste controverse. ‘Het belangrijkste is het volgen van Tolkiens proza, dat varieert, wisselt van vaart met de gang van het verhaal en de aard der gebeurtenissen mee, dat de geperiodiseerde volzin heeft in landschapsbeschrijving, zonsop- en zonsondergangen en in de nocturnen met de fonkelende sterrenbeelden van eigen benaming. […]. De vertaler moet maar zien, hoe hij deze verbijsterende verscheidenheid weergeeft, en mr Straat [een van de juryleden] komt tot de gevolgtrekking, dat Schuchart, een onvermijdelijke slordigheid daargelaten, het monnikenwerk volbracht heeft met vaart en met fijnheid, met verve, exactheid, humor en diepe ernst. De vertaling leest men als een Nederlands werk, en vergelijking met [het] oorspronkelijke bewijst telkens, hoe de vertaler bij moeilijke passages er niet slechts plichtmatig uitkwam, maar altijd iets strikt gelijkwaardigs wist te vinden.’
In zijn dankwoord is Schuchart de bescheidenheid zelve en formuleert hij zijn (zeer klassieke) vertaalopvatting:

Ik zie in de toekenning van deze prijs in de eerste plaats een verheugende hommage aan een modern Engels auteur die een meesterwerk heeft geschapen van een al-omvattendheid als men in een periode van verwarring en her-oriëntatie als waarin wij thans leven bijna niet meer voor mogelijk had gehouden. Ik prijs mij dan ook gelukkig dat dit monumentale werk en dat het resultaat van deze boeiende arbeid de prijs, die de naam draagt van de dichter die wij vanavond gedenken, waardig is bevonden.
Ik zou graag een enkel woord willen zeggen over mijn opvattingen als literair vertaler. Een ieder die de economische verhoudingen in de Nederlandse uitgeverswereld kent en enig idee heeft van de vele tijd en inspanning die een gewetensvolle vertaling vergt, zal beseffen dat men dit werk bepaald niet hoeft te doen om de financiële vruchten die het afwerpt. Maar de literaire vertaler vertaalt, mijns inziens, niet in de eerste plaats om het geldelijk gewin, dat twijfelachtig is, maar vooral om ideële redenen en uit een soort roeping. Als vertaler is hij een middelaar tussen culturen. Als literator getuigt hij, met de inzet van heel zijn artistieke aanvoelings- en inlevingsvermogen en technische verworvenheden, van al datgene dat hem in het werk van de anderstalige auteur heeft getroffen en aangetrokken. De literaire vertaler is een herschepper, die op zoek is naar dezelfde vonk van inspiratie die de maker van het bewonderde origineel heeft bezield, opdat zijn herschepping dezelfde frisheid en directheid als het oorspronkelijk kunstwerk zal krijgen.
De vertaler is, zo zou men met enige overdrijving kunnen zeggen, een profeet die zich geheel dienstbaar maakt aan de auteur wiens werk hij zo getrouw mogelijk vertolkt.

In die jaren was de Nijhoff Prijs nog niet zozeer een oeuvreprijs die gold ter bekroning van een carrière. In 1959 moest het grootste deel van Schucharts vertaaloeuvre nog ontstaan.

Een rijk vertaaloeuvre
In de jaren zestig vertaalde Schuchart nog een aantal grote werken uit de wereldliteratuur. Hem viel de eer te beurt om als eerste in Nederland een werk van James Joyce (1882-1941) te vertalen: Portrait of the Artist as a Young Man, dat onder de veel bekritiseerde titel Portret van de jonge kunstenaar in 1962 bij Ad. Donker werd uitgebracht. In 1968 verscheen bij Bruna zijn vertaling van J.D. Salingers Catcher in the Rye onder de veel explicieter titel De kinderredder van New York (deze volgde daarmee een in 1958 verschenen vertaling op van Henk de Graaff met de titel Puber). Onder de titel De vanger in het koren bracht deze vertaling het nog tot zes drukken (de laatste in 1986) bij uitgeverij Meulenhoff.
Andere bekende auteurs die hij daarna nog vertaalde zijn onder meer Dylan Thomas, Jean Rhys, Daniel Defoe, Bernard Malamud, D.H. Lawrence, Saul Bellow, Oscar Wilde en Salman Rushdie. Opvallend daarbij is dat Schuchart geen auteursvertaler bleek te zijn, maar eerder een vertaler van losse boeken – op een uitzondering na. Er wordt wel gezegd dat een vertaling een levensduur heeft van zo’n dertig jaar, daarna zou deze verouderen en zou er behoefte ontstaan aan een nieuwe vertaling. Schuchart heeft nog bij leven meegemaakt dat van boeken die hij vertaald had hervertalingen verschenen van anderen (een lot dat hij deelde met bijvoorbeeld zijn generatiegenoot John Vandenbergh). Zo werd zijn Joycevertaling in 1972 afgelost door Het leven van de jongeman als kunstenaar van Gerardine Franken en Leo Knuth en zijn vertaling van Salingers meesterwerk in 1989 door een nieuwe versie van Johan Hos.
Bijzonder is dat Schuchart in 1997 de gelegenheid kreeg zijn eigen vertaling van In de ban van de ring te herzien en het werk, zoals hij het zelf noemde, ‘op te frissen’. Het aanvankelijke gebrek aan commercieel succes was, nadat in 1960 (de ook door Schuchart verzorgde) vertaling van The Hobbit wel een succes werd, in het tegendeel omgeslagen – het boek is daarna een everseller gebleken. Ook binnen de kringen van Tolkienliefhebbers uitte men waardering voor de vertaler: in 1996 werd hem door Unquendor, het Nederlandse Tolkiengenootschap, de ‘Gouden Speld’ toegekend.
Voor Schuchart bracht het succes van deze vertaling met zich mee dat hij meer en meer in de hoek van de fantasy terechtkwam en weinig actief meer was op het gebied van meer gecanoniseerde vormen van literatuur. Niet alleen vertaalde hij uiteindelijk het zo goed als complete oeuvre van de grondlegger van het genre (en vele satellietboeken eromheen), ook werd hij gevraagd voor de vertaling van werk van andere fantasy-auteurs als David Lindsay, William Morris, Stephen Donaldson en Tad Williams. Heel blij daarmee was hij niet: ‘Als er een ellende aan Tolkien zit voor mij, dan is het dat heel veel mensen denken dat ik alleen maar dit soort dingen mooi vind en vertaal.’ En over de vele uitgevers die hem voor vertaalwerk van fantasy-boeken vroegen: ‘Je raakt er automatisch in verzeild, en zo werk je je alsmaar dieper in het moeras.’
In dat moeras kwam hij nog wel tot het vertalen van werken waar hij wel plezier aan beleefde, zoals Waterschapsheuvel, een antropomorfische vertelling van Richard Adams (1920-2016), en vooral Arthur, koning voor eens en voor altijd van T.H. White (1906-1964), een bekend voorbeeld van historische fantasy.
Toch blijft de naam van Max Schuchart het meest geassocieerd met die van Tolkien. Zijn opfrisactie in 1997 en het uitkomen van de Tolkienfilms van regisseur Peter Jackson aan het begin van de eeuw zorgden voor nieuwe belangstelling. Bij zijn overlijden in 2005 waren er van In de ban van de ring 72 drukken verschenen in bijna vijftig jaar. Veel vertalers zijn er niet die op zulke cijfers kunnen bogen.

Cees Koster

Dit is een licht gewijzigde versie van een artikel dat eerder is verschenen in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Zie https://www.dbnl.org/tekst/_jaa004200701_01/_jaa004200701_01_0013.php/

Gebruikte literatuur

Juryrapport en dankwoord Martinus Nijhoff Prijs 1959.
Piet Calis, Speeltuin van de titaantjes. Schrijvers en tijdschriften tussen 1945 en 1948. J.M. Meulenhoff, Amsterdam 1993 (https://www.dbnl.org/tekst/cali002spee01_01/cali002spee01_01_0004.php. Bezocht op 18-10-2023)
Nicoline Baartman, ‘Die dekselse tovenaar is een beetje malende. Max Schuchart herzag zijn vertaling van “In de ban van de ring”’. De Volkskrant, 10 oktober 1997.
Cees Koster, ‘Max Schucharts vertaling van The Lord of the Rings’, Filter 6:1, 16-23, 1999.
Monica Slingerland, ‘De overzichtelijke wereld van Tolkien’. Trouw, 27 oktober 2001.
Michiel van Nieuwstadt, ‘Ik had me die hobbits heel anders voorgesteld’ (Interview met Max Schuchart). De Standaard, 11 januari 2002.

Terug naar overzicht >>>

Gerardine Franken was het vergund vertalingen te mogen maken van werk van Djuna Barnes, James Joyce en Virginia Woolf: drie van de meest vooraanstaande auteurs uit de Engelstalige literatuur van de twintigste eeuw. Bij twee van hen betrof het ook nog eens hun belangrijkste boek. Haar vertaaloeuvre, begonnen toen zij niet meer de allerjongste was en in zekere zin voortijdig gestopt, is niet omvangrijk, maar bestaat voor een substantieel deel uit literaire meesterwerken; haar debuut, het befaamde Nachtwoud van Djuna Barnes, verscheen in 1963, toen zij 43 was.

English>>>

Zij werd als Gerardina Maria Franken op 29 maart 1920 geboren in ’s Gravenhage en was een dochter van Maria Aletta Louisa – Ietje – van Wely (1879-?)  en van Arien Franken (1873-?). In 1950 trouwde Gerardine in Wassenaar met Wilhelmus Johannes Coster (1915-?), maar dat huwelijk werd vijf jaar later al ontbonden. Alles wijst op een goede, beschermde komaf, ook het feit dat ze de eerste tien jaar van haar leven in Egypte doorbracht en daar onder de hoede stond van een gouvernante. Zij moet haar talen goed geleerd en gekend hebben, met name het Engels.

Van een gevolgde studie is niets bekend, maar het verband met het vertalen is snel gelegd. Een jaar na haar scheiding trad Gerardine in 1956 te Utrecht namelijk in het huwelijk met Jan Hendrik Willem Schlamilch (1906-?) – deze Schlamilch publiceerde als vertaler onder de naam John Vandenbergh en zou in 1970 laureaat van de Martinus Nijhoff Vertaalprijs worden. Franken werkte enige tijd met hem samen, maar uiteindelijk zijn ook zij niet bij elkaar gebleven (hun huwelijk leed begin jaren zeventig schipbreuk). In de tweede helft van haar leven woonde zij voor de helft van het jaar in Amsterdam-Zuid en voor de andere helft in Harfsen in de Achterhoek. Gerardine Franken overleed op 24 oktober 2004 in Amsterdam, de gemeente waar zij vanaf 4 december 1956 ingeschreven stond. De rouwadvertentie in de krant werd ondertekend door twee executeurs testamentair en vermeldde als beroep ‘Vertaler Engels’ en haar roepnaam: Gerry. Gerardine Franken is ter aarde besteld op Oud Eik en Linde in haar geboorteplaats Den Haag. Voor het overige geldt zij als grotendeels vergeten, ware het niet dat haar bijzondere vertalingen nog altijd overeind staan en ook nog worden herdrukt.

De kringen rond Franken & Vandenbergh
Dat zij met Vandenbergh een echtpaar vormde, is vertaalhistorisch gezien interessant, want hij was sinds begin jaren vijftig een vertaler van naam, iemand van wie een belangstellende zich intussen ook een beeld heeft kunnen vormen. Hun huwelijk (1956-1971) beslaat in feite de periode waarin in Nederland volop aandacht werd gevraagd voor het werk van James Joyce (1882-1941), wat resulteerde in de eerste vertaling van Ulysses, waarvoor Vandenbergh de Nijhoffprijs in ontvangst mocht nemen. In de aanloop naar zijn Ulysses-publicatie en erna vertaalde Franken eveneens werk van Joyce. Aangenomen mag worden dat de vertalingen voor een groot deel tot stand kwamen in Harfsen, waar de gemeenschappelijke boerderij in 1964 in opdracht van ‘J. van den Bergh’ verbouwd werd door Jan Cornelis Rietveld, de zoon van Gerrit Rietveld. Allebei vertaalden ze ook William Faulkner (Vandenbergh enkele romans, Franken een enkel verhaal), maar toch moet worden aangemerkt dat er volgens Franken zelf nauwelijks samengewerkt werd ‘en dat ze buiten hem om met vertalen is begonnen’. Op het moment dat zij deze uitspraak doet in het enige interview met haar dat bekend is (1997) werkte Franken aan de vertaling van Virginia Woolfs Between the Acts, maar die is nooit verschenen. Franken werkte wel degelijk met anderen samen, onder meer met Leo Knuth (leefjaren onbekend). Knuth was eveneens een Joyce-expert en nam feitelijk de rol van Vandenbergh over (het laatste teken van samenwerking met Vandenbergh is Bloomsdag, 1965). De samenwerking met Knuth vormde de aanloop naar hun gemeenschappelijke vertaling Een portret van de kunstenaar als jongeman uit 1972 (feitelijk was de samenwerking begonnen bij Giacomo Joyce, 1969; naar verluidt hadden de twee ook enige tijd een relatie). Franken noemt de vertaling van het cultboek Nightwood van Djuna Barnes (1892-1982) een eigenstandige productie; het boek moet haar lief zijn geweest, in ieder geval publiceerde zij er in 1979 een tweede, herziene druk van. Toch ligt het voor de hand dat de opdracht tot het vertalen ervan voortvloeide uit het netwerk waarin zij zich bewoog. De veertien jaar oudere Vandenbergh was een bekende in literaire kringen en werd gezien als een deskundige op het gebied van de Engelstalige literatuur en het vertalen ervan. In de eerste jaren na de oorlog was hij kind aan huis bij uitgeverijen als De Driehoek, Contact en De Bezige Bij en een regelmatige gast in de salon van Coos Frielink aan de Valeriusstraat in Amsterdam-Zuid. Rond hem komen we de namen tegen van Bert Schierbeek, Gerard van het Reve, James Holmes en Jan Wolkers, via hem maakte Franken als zijn vrouw ook deel uit van die kringen.

Ook Franken refereerde aan de Bezige Bij-auteur Schierbeek, in een brief waaruit blijkt dat ze zich in de jaren vijftig, in ieder geval vanaf 1956, in toonaangevende Amsterdamse literaire kringen bewoog. Als ze in 1978 in een brief aan de vooraanstaande criticus Pierre H. Dubois  (1917-1999) pleit voor een vertaling van het door Camus tot toneelstuk bewerkte Requiem for a Nun van Faulkner, bedankt ze hem voor een ‘bijzonder vleiende opdracht in Over Simenon’ en voegt daaraan toe dat afgezien van Schierbeek bijna niemand haar ooit zulke lovende woorden heeft toegevoegd, ‘en wat Bert betreft heb ik wel eens zo’n idee dat hij niet mijn “mooie geest” stond te loven, maar dat kan ook komen doordat ik waarschijnlijk experimentele teksten niet zo goed begrijp’ (brief Franken aan Pierre H. Dubois, 16 april 1978). Aan Dubois schrijft Franken soms persoonlijker, bijvoorbeeld op 2 februari 1980, als ze even de sluier oplicht van haar eigen Werdegang: ‘Toen ik jong was, eigenlijk zo lang ik terugdenken kan, heb ik politiek correspondent of militair waarnemer willen worden (ja, en dat in het begin jaren ’30). In ’40 zou ik naar de Sorbonne gegaan zijn om politiek te studeren (die Haagse Courant was maar een kijken hoe ik het vond), maar het hoefde niet… Hitler bracht zijn universiteit bij mij thuis, te denken dat ik een tweede Geneviève Tabouis wilde worden, wat zeg ik, veel groter natuurlijk, je moet nooit zo laag grijpen –. Enfin, uiteindelijk, na veel baantjes na de oorlog ben ik op “vertalen” uitgekomen. Gelukkig een tweede keus die zover van de eerste afligt dat ik geen frustraties hoef te verwerken. Maar “de krant” was mijn eerste liefde, vandaar het weggepinkt traantje’ (Franken aan Dubois, brief van 2 februari 1980). De internationaal opererende Tabouis, een befaamde historica en journaliste (1892-1985), vooral in de jaren dertig en veertig, was een voorbeeld voor Franken.

Belang onderzoek, expertise & netwerken
Franken ging bij al haar vertaalwerk grondig en studieus te werk. De expertise waar zij uit putte is na te gaan aan de hand van de aantekeningen en dankzeggingen bij haar vertalingen: aan Nachtwoud wordt een inleiding van T.S. Eliot toegevoegd; Bloomsdag is voorzien van behoorlijk specialistische aantekeningen door Vandenbergh, die in zijn nawoord blijkt geeft van zijn bewondering voor de vertaalster ‘voor het onuitputtelijk geduld en het grote inzicht waarmee ze een volkomen getrouwe weergave van de louter Joyciaanse tekst heeft gegeven’. Franken betuigt daarop haar dank ‘aan een groot aantal experts, die haar (…) met waardevolle adviezen hebben terzijdegestaan’. Onder hen Bert Voeten, die zij bedankt voor de vertaling van enkele Yeats- en Shakespearecitaten. Bij Stephen D., dat een nawoord kent van de befaamde Joycekenner Fritz Senn, zorgt Franken zelf voor aantekeningen; in haar dankwoord worden behalve Senn nog prof. dr. A.M.E. Draak, prof. C.J. Burckhart B.A., MA., Ph.D. bedankt voor het bijstaan, ‘en niet het minst gaat haar dank uit naar degene die haar met zoveel geduld en welwillendheid heeft geadviseerd wat betreft de katholieke terminologie’. Giacomo Joyce kent wederom een nawoord van Fritz Senn en een voorwoord en aantekeningen van een andere expert van internationale faam, Richard Ellmann. Nu staat voorin in het boek: ‘De vertaalster is veel dank verschuldigd aan drs. A.M.L. Knuth, Fritz Senn, en aan N.N., die haar heeft geadviseerd wat betreft de katholieke terminologie.’ Echtgenoot Vandenbergh lijkt op dat moment naar de achtergrond geschoven. De volgende vertaling, Een portret van de kunstenaar als jongeman, is een coproductie van Gerardine Franken en Leo Knuth. Je moet erop bedacht zijn dat pas achter in het boek (en op het titelblad onvermeld) een inleiding volgt, inclusief aantekening, een flinke bibliografie en plattegronden van Dublin. Er wordt een uiteenzetting over de gehanteerde vertaalopvattingen aan toegevoegd en er wordt dank betuigd aan Mr. G.J.H. de Leeuw te Haarlem; voor de katholieke allusies zijn nu oude missalen en gebedenboeken gebruikt plus twee Bijbelvertalingen. De twee gingen niet over één nacht ijs.

Rond de vertalingen van Franken ontvouwde zich een belangrijk netwerk van deskundigen en andere medewerkers. Dat bleef zich weerspiegelen in de dankzeggingen. Het toneelstuk Ballingen kent een nawoord van de hand van kenner Bernard Benstock; de co-vertalers Franken en Knuth verklaren dank verschuldigd te zijn aan Drs. G.A. Hunderman, Pater J.H.B. Nieuwhof SJ, Mej. Elka Schrijver en (toch weer) Vandenbergh. In Overloop, met een nawoord van Shari Benstock, worden door Franken naast pater Nieuwhof ook W.J. Sutherland, Mr. G.L. Kepper en John Byrne bedankt, de laatste ‘voor kopieën van brieven en andere Barnesiana uit de privéverzameling van de literator James Stern’. Aan de herziene vertaling van Nachtwoud wordt een aantekening van de vertaler toegevoegd waarin zij Oscar Timmer bedankt, de redacteur van De Bezige Bij voor wie zij in het kader van een bloemlezing een verhaal van Faulkner vertaalde; voorts duiken wederom Sutherland, Hunderman en Nieuwhof op, nu samen met ‘de heer H.H. Kloos en de vele anderen die allen op hun eigen gebied eindeloos vragen hebben beantwoord’. Daarnaast betuigt zij haar dank aan het echtpaar Benstock – Bernard een Joyce-kenner en hoogleraar in Miami, Shari een ‘feminist literary scholar’, ook in Miami en een vooraanstaand kenner van het werk van Barnes. Aan de Orlando-vertaling wordt, als steeds, de precieze broneditie toegevoegd en worden speciale naslagwerken genoemd zoals Knole and the Sackvilles; het Shakespearecitaat is ontleend aan de vertaling van Burgersdijk – ook hier een aantekening waarin vertaalopvattingen worden gedebiteerd. Dank wordt betuigd aan Elka Schrijver (voor ‘kunsthistorische details en voor het feit dat zij als klankbord heeft gefungeerd’), aan Mr. H.C.S. Warendorf, die ‘zijn rijke juridische kennis en ervaring beschikbaar heeft gesteld, aan de neef en biograaf van Virginia Woolf, Quentin Bell, aan J.W. Lugard (‘voor de nautische termen’) en ten slotte aan H.H. Kloos, ‘die de literair-psychologische taal in het laatste hoofdstuk heeft nagekeken’.

Dit mag tot de conclusie leiden dat Franken zich voor haar vertalingen omringde met experts in binnen- en buitenland, voor vaktalige termen en uiteenzettingen specialisten raadpleegde en trouw was aan de mensen op wier kennis zij eenmaal vertrouwde. Zij werkte dus ook graag samen met anderen; aan de aantekeningen in Een portret, waarvoor zogezegd ook Knuth verantwoordelijk was, gaat een motto uit Prediker vooraf: ‘Met tweeën is beter dan alleen; dit geeft beiden een groot voordeel bij het werk.’ Franken verdiepte zich met andere woorden zeer in de boeken die zij vertaalde en las er uitgebreid omheen. De attitude die zij daarbij aanhield is wetenschappelijk te noemen. De vertalingen zullen bijgevolg niet onder tijdsdruk tot stand zijn gekomen. Van een financieel motief om te vertalen is nergens een spoor te vinden.

Djuna Barnes

Haar debuut: Nachtwoud van Djuna Barnes
Nachtwoud van Djuna Barnes werd twee keer vertaald door Franken, allereerst in 1963, en daarna nog eens in 1979. In de tekst op het stofomslag van de eerste uitgave worden ‘de grootse stijl van de roman’ en de ‘schoonheid van de bewoordingen’ genoemd en gewezen op het ‘lastig[e] Engels’. De superlatieven zijn ontleend aan T.S. Eliot, van wie een bekend essay als inleiding is toegevoegd. Daarin wijst hij vooral op de thematiek en de ‘verzameling persoonsschilderingen’, maar kwalificeert hij het als ‘proza dat door en door leeft’, dat iets van de lezer eist ‘dat de gewone romanlezer niet bereid is te schenken. Te zeggen dat Nachtwoud in de eerste plaats tot lezers van poëzie zal spreken wil niet zeggen dat het geen roman is, maar wel dat het een zo goede roman is dat slechts ontvankelijke en aan het lezen van poëzie gewende lezers die geheel kunnen waarderen’ (p. 8). Met die uitspraken worden de allerhoogste eisen aan de vertaler gesteld, zeker aan iemand die debuteert. Stilistisch – en thematisch, de schilderingen van de personages en de verwikkelingen zijn indringend, bizar en intrigerend – blijft het boek ook in vertaling overeind. Nochtans vond Franken dat zij haar vertaling moest herzien. De versie van 1979 lijkt preciezer, iets minder gewrocht; de ‘dochs’ zijn geschrapt en het navenante plechtstatige taalgebruik is wat gedempt; zinsconstructies zijn aangepast en verhelderd – hier is een ervarener vertaler aan het werk, al kan de spontane kracht van de eerste vertaling een hedendaagse lezer nog steeds verleiden. Een korte proeve, die de taalvaardigheden van de vertaler laat zien:

Zo’n vrouw is de bacteriëndraagster van het verleden; als wij haar zien, pijnigen ons de spieren van ons hoofd en onze kaken – wij zouden haar kunnen verslinden, zij die zelf de dood op zijn terugtocht verslond, want slechts dan kunnen wij ons gezicht vlijen tegen het bloed op de lippen van onze voorvaderen. (1963, p. 55-56)

Een dergelijke vrouw is de ‘bacillendraagster’ van het verleden: in haar tegenwoordigheid doen ons hoofd en onze kaken pijn tot diep in het bot – wij krijgen het gevoel dat wij haar zouden kunnen verslinden, zij de verslonden dood die terugkeert, want pas dan leggen wij ons gezicht tegen het bloed op de lippen van onze voorvaderen. (1979, p. 57-8)

Een langere proeve, inclusief het Engelse fragment, is hier te vinden.

Vandenbergh had in 1950 (in De Gids) het boek al als ‘groots’ aangeduid. De langverwachte vertaling werd druk besproken en niet door de minsten. Sybren Polet schreef in Het Vrije Volk van 28 september 1963: ‘Het vertalen van dit boek, met zijn barokke taal, zinsritme en beeldspraak, was (…) een waagstuk waar ik in het begin niet erg in geloofde. Maar tijdens het lezen steeg mijn bewondering: dezelfde intensiteit die het oorspronkelijk werk kenmerkt, bleek hier in een even rijk Nederlands overgezet.’ Hij noemt Nachtwoud een van de beste prozavertalingen van de laatste jaren (pleit tussendoor voor een systeem van subsidiëring van vertalingen ‘zoals dat ook in Zweden gebeurt’) en spreekt bovendien de hoop uit dat Franken vaker wordt aangezocht als vertaler. Hij levert meteen een wensenlijstje bij met daarop Virginia Woolf, van wie zij inderdaad Orlando zou vertalen, en Under the Vulcano, Ulysses en The Sound and the Fury: drie boeken die terecht zouden komen bij haar echtgenoot (sic). Polet suggereert wel een duovertaling, wat Frankens opmerking dat zij nooit samen vertaalden en dat zij buiten Vandenbergh om aan vertalen was begonnen, in een bijzonder licht zet. Later zullen ook Frans Kellendonk en Jacq Vogelaar met waardering over haar Nachtwoud schrijven. Kellendonk ging in zijn bespreking (‘De dieren in het nachtwoud’, NRC Handelsblad, 22-10-1982) in op een fragment uit het hoofdstuk ‘Wachter, wat is er van de nacht’ en zegt dan: ‘Voor alle eerlijkheid: deze vertaling is niet helemaal die van Gerardine Franken. Zij geeft lyrische passages als bovenstaande niet precies naar de letter en nogal omslachtig weer. Ik geef het je ook te doen, om een proza te vertalen dat zo vaag is en daarbij zo concreet lijkt.’ Vogelaar (in Orientaties. Kritieken en kommentaren 2, p. 87) zei het volgende toen de herziene versie verscheen: ‘De eerste vertaling van Nachtwoud verscheen in 1963. Voor deze herdruk heeft de vertaalster haar hele vertaling herzien. Wanneer je de twee versies naast elkaar legt blijkt er een heel nieuwe versie ontstaan te zijn, waarbij opvalt dat er veel minder “uitleggend” vertaald is en de gedrongen, duistere stijl meer dan in de eerste vertaling intact is gebleven; en misschien is de vertaling van een boek als dit ook nooit echt af.’

De Joyce-hype in de jaren zestig
Vanaf begin jaren zestig zag de ene na de andere Joycepublicatie het licht, in 1970 afgesloten met het verschijnen van de eerste Nederlandse Ulysses. Bij Joyce komt een aantal vertalerslevens samen, en dit zal de nodige spanningen hebben opgeleverd. In ieder geval bedankte Vandenbergh zijn vrouw expliciet toen hij zijn Ulysses-vertaling ‘om tweeërlei redenen’ aan haar opdroeg, ‘ten eerste, omdat zijzelf zulk een voortreffelijk en nauwgezet Joyce-vertaalster is en, ten tweede, omdat ze de moeilijkheden, de verzuchtingen, soms de vertwijfeling, heeft moeten meemaken’. De opmaat tot Joyce werd in 1965 bij De Bezige Bij gegeven toen Allan M’Clellands toneelstuk Bloomsdag in het Nederlands van Franken verscheen met aantekeningen en een nawoord van Vandenbergh. Het was ook internationaal een tijd van koortsachtige Joyce-activiteit. Het echtpaar was in ieder geval aanwezig op het eerste internationale James Joyce-symposium in Dublin, aldus Senn in Joycean Murmoirs. Senn was de voorzitter van het tweede symposium (in 1969, weer in Dublin, steevast uiteraard op en rond de 16^e juni), waar onder meer een sessie ‘Problems of Translation’ op de agenda stond. Daaraan werd deelgenomen door Vandenbergh en Knuth, wetenschappelijk medewerker aan de Rijksuniversiteit Utrecht, kenner van Finnegans Wake en als gezegd de latere vertaler, samen met Franken, van Joyces Portrait. Aan het derde symposium (1971 in Triëst) besteedde Adriaan van der Veen al van tevoren aandacht (in NRC Handelsblad in zijn rubriek CS Journaal, 7 mei 1971): ‘Uit ons land zullen in elk geval aanwezig zijn, de vertaler van Ulysses, zijn vrouw Gerardine Franken, die het enkele jaren geleden gevonden werkje van Joyce vertaalde, Giacomo Joyce, en vermoedelijk de grote kenner van Finnegans Wake, Leo Knuth van de universiteit van Utrecht.’ Joyce is dan duidelijk in ons taalgebied gearriveerd. Of Franken daadwerkelijk aanwezig is geweest, zoals Van der Veen aankondigt, is onbekend; de scheiding van Vandenbergh is immers gaande en werd in augustus 1971 officieel.

In de jaren zeventig kreeg Franken (samen met Knuth) een forse aanval te verduren, van Paul Beers in een artikel waarboven deze kop prijkte: ‘Zelfportret van James Joyce bedroevend slecht vertaald’. Beers stak zijn teleurstelling over de vertaling niet onder stoelen of banken en diste een behoorlijk aantal ‘lelijkheden’ op, waardoor Joyce volgens hem vertaald werd ‘alsof hij een dichter van ónze generatie van 1910 was’. Twee dagen later ontving Beers een brief van Max Schuchart (die A portrait al eerder vertaald had) die hem bijviel. Franken en Knuth antwoordden in een ingezonden stuk in de Volkskrant (24-3-1973) waarin zij ingingen op de geopperde bezwaren. Die betroffen veelal afzonderlijke woorden terwijl de vertalers wezen op grotere verbanden. In brieven aan Pierre Dubois wordt duidelijk hoe gegriefd Franken was. Daarvoor gebruikte zij het woord ‘wonde’, naar aanleiding van een voorval op een vertalersavond waarop Peter Verstegen haar ‘binnen de eerste twee minuten’ vertelde dat haar wijze van vertalen en geen enkele van haar vertalingen deugden, zich daarbij verlatende op Beers (brief aan Pierre H. Dubois, Harfsen, 25 april 1979), met daarin ook de verzuchting: ‘Als het niet zo intreurig was, zou het geheel lachwekkend geweest zijn. Die man onderricht nu vertalen! U begrijpt dat het voorval toch een enigszins bittere smaak heeft achtergelaten, vandaar dat uw lovende woorden [in Het Vaderland over Flush en Paardedief van Faulkner, tn] dubbel welkom waren.’

‘Wie zich de moeite wil geven de vertaling met de oorspronkelijke tekst te vergelijken zal merken dat er zo min mogelijk aan Joyces tekst is getrokken,’ hadden Knuth en Franken in hun aantekeningen geschreven en nader verklaard in een noot: ‘Waar dit wel het geval is, werd het bewust gedaan, bijvoorbeeld om de thematische herhaling van een woord te bewaren, of om een woordspeling, het ritme of een bepaald klankeffect te redden’ (p. 329). Aan de eerdere, nog maar tien jaar oude vertaling van hetzelfde boek door Max Schuchart, Het portret van de jonge kunstenaar (1962), wordt niet gerefereerd. Overigens begint het boek bij Franken en Knuth geheel anders – gedragener, minder vereenvoudigd. Cees Koster analyseerde in 2006 de Portrait-vertaling (en vond haar ‘een genot’): ‘De vertaling van Gerardine Franken en Leo Knuth volgt dit principe [veel registers en stijlvormen gebruiken, tn] evenzeer. Maar een vertaling die alleen maar volgt kan slechts braaf zijn. Deze vertaling is een echte durfvertaling, een vertaling waarin de vertalers keuzes durven te maken die tegen de verwachting ingaan, maar de tekst alleen maar goed doen. De vertalers vormen een kennelijk uiterst geschikt duo voor deze vertaling. Gerardine Franken is een professioneel vertaalster die actief was in de jaren zeventig en tachtig en die vooral veel werk van modernistische schrijvers heeft vertaald (onder meer van Virginia Woolf, De golven en Orlando). Leo Knuth is een Joyceaan, die veel publicaties in de James Joyce Quarterly op zijn naam heeft staan. De vertaling stamt uit 1972 (en beleefde in 2002 een zevende druk) en heeft de perfecte toon voor een vertaling van een boek dat zestig jaar daarvoor is geschreven: enigszins gedragen zonder archaïsch te worden’ (p. 71–72).

Leo Knuth had zich in die jaren ontwikkeld tot een internationaal erkend Finnegans Wake-specialist. Roland McHugh noemt hem in The Finnegans Wake Experience een ‘leading FW-scholar’ (p. 60). Knuth leverde ook aardig wat bijdragen aan A Wake Newslitter, een in kleine kring verspreid, gestencild tijdschrift met wonderbaarlijk gedetailleerde informatie over de Wake. In volume VII, nr. 4 van augustus 1970 voert hij Gerardine Franken op die meer weet van een van de Indonesische restaurants die Joyce bij zijn bezoek in Den Haag in 1927 bezocht had (Waroong Djawa, waar ook schilderijen hingen van de Javaanse schilder Basoeki Abdullah). Knuth promoveerde in 1976 op Joyce met de studie The Wink of the Word: a Study of James Joyce’s Phatic Communication. Daarin vertelt hij verder over discussies in Amsterdam waarbij Joycekenners als Senn en Matthew Hodgart aanwezig waren. In het bijzonder wordt een sessie genoemd van april 1970 ten huize van ‘mrs. Franken’, die (soms, en ook in de index van het boek) opgevoerd wordt als Gerry Franken. Er waren veertien mensen in haar salon aan de Sophialaan aanwezig, maar ze droegen niet allen bij aan de discussie, die door McHugh als volgt weergegeven wordt: ‘The first meeting was probably the best. About fourteen people sat comfortably in armchairs in Gerry Franken’s large front room’ (in O’Neill & Senn, p. 98). Senn vertelt in zijn Joycean Murmoirs dat hij langzaamaan betrokken raakte bij het Joycegebeuren in Nederland, kennismaakte met onder anderen De Leeuw, Rein Bloem (die de eerste vertaling van Dubliners maakte) en dat hij bevriend raakte met Franken: ‘She was tenacious in the pursuit of details, as translators ought to be’. Daarvoor waren de Joycekenners al op bezoek geweest in Utrecht, toen daar Vandenberghs Ulysses op 28 november 1970 in het Academiegebouw ten doop werd gehouden in aanwezigheid van ‘de televisie’. Men had elkaar ook privé ontmoet ten huize van mr. De Leeuw in Haarlem, alwaar besloten was tot intense internationale uitwisseling. Over de boekpresentatie en de paneldiscussie in het Utrechtse Academiegebouw werd uitgebreid geschreven in Levende Talen, dat in 1970 een Joycenummer samenstelde (onder redactie van Marius Buning met bijdragen van Knuth, Vandenbergh, Senn en met aantekeningen bij de vertalingen, die steeds bekritiseerd, aangevuld en verbeterd moesten worden en ook werden).

In dat bewuste Joycenummer is ook een bijdrage van Franken te lezen, een zeldzaamheid, want zij was paratekstueel oneindig veel spaarzamer en terughoudender dan Vandenbergh. Het betreft een proeve van vertaling van Een portret van de kunstenaar als jongeman, voorzien van een minieme introductie en een tiental noten (Franken 1970). Opvallend is de inzet van een motto: ‘Et ignotas animum dimittit in artes’ (uit de Metamorphosen van Ovidius). Ze neemt het over van Joyce, die ermee op de obscure kunsten van Daedalus wijst. Daedalus wil Icarus laten vliegen, de Stephen van Joyce wil schrijven, de vertaalster wil vertalen, ‘een kunst zoals nog nooit vertoond is, nieuw in de natuur’, zoals M. d’Hane-Scheltema vertaalde.

Virginia Woolf

De introductie van Virginia Woolf
Na de oorlog verschenen in Nederland de eerste vertalingen van werk van Virginia Woolf (1892-1941): Mrs. Dalloway door Nini Brunt in 1948 en Een kamer voor jezelf door C.E. van der Waals-Nachenius in 1956. Een groot succes waren die destijds niet. Midden jaren zeventig nam het aantal vertalingen toe en werden de vertalingen door Brunt en Van der Waals-Nachenius herdrukt. In de aanloop naar Orlando vertaalde Franken nog het bekende boek van Nigel Nicolson over zijn ouders – het verscheen in het Nederlands onder de titel Portret van een huwelijk en werd goed verkocht en steeds herdrukt. Zijn moeder, Vita Sackville-West, had een poosje een relatie met Woolf, waardoor de nieuwsgierigheid naar haar werk, toch al groot door het feministische cachet ervan, werd gewekt.
Eind jaren zeventig verschenen Frankens vertalingen van Woolfs oorspronkelijke werk. Toen Franken midden jaren negentig met haar Shetland sheepdog Piet de ene helft van de maand in Harfsen woonde, de andere in Amsterdam-Zuid (‘Een fietsenrek? Denk je dat de mensen in deze buurt fietsen? Ze rijden zelfs naar de bakker met hun BMW!’) interviewt Annemiek Neefjes haar vooral vanwege haar ‘voorliefde’ en vertalingen van het werk van Virginia Woolf. ‘Woolf vertalen doe ik voor de leut. Niet om haar dichter bij me te krijgen, ik wás al dicht bij haar, anders kun je er niet eens aan beginnen, haar boeken zijn godsmoeilijk. Ik streef er in mijn vertalingen naar zo dicht mogelijk bij haar denkwezen te komen, dát is de hoofdzaak. Heb je de film Orlando gezien? Steengoed! Meestal vind ik iets steenslecht. Die filmmaker had de geest van Woolf in film gevangen’. Franken noemde de maanden research die ze in Woolf stopte en de noodzaak van hervertaling, ‘eigenlijk elke tien jaar’. Woolf vertalen ‘betekent in een andere wereld leven, een die niets met afwas en koffieklets te maken heeft’. Ze is duidelijk onder de indruk van Woolf, in wier huid zij graag kroop, iets dat met Joyce hoegenaamd niet het geval was: ‘Hij raakt bij mij geen enkele snaar’.

Frankens Orlando begon eerst zo: ‘Hij – en er viel niet te twijfelen aan zijn geslacht, hoewel de mode dier dagen er toe bijdroeg dit te verhullen – stond juist gereed de Morekop te klieven die aan de hanebalken bengelde.’ In latere drukken werd dit licht gemoderniseerd tot: ‘Hij – en er viel niet te twijfelen aan zijn geslacht, hoewel de mode van die tijden ertoe bijdroeg dit te verhullen – stond juist gereed de morenkop te klieven die aan de morenkop bengelde.’ De vertaling werd begroet, maar ontving ook kritiek. Hannemieke Postma verwelkomde het boek vanwege wat zij ‘gesluierd feminisme’ doopte, maar kon het niet nalaten op een paar oneffenheden in de vertaling te wijzen:

Toch – en het lijkt onvermijdelijk – is Orlando in het Engels leuker. Gerardine Franken heeft werkelijk erg veel zorg aan de vertaling besteed: zo zijn bijvoorbeeld alle verschillen die Virginia Woolf in haar stijl aanbrengt – van archaïsch proza tot bijna-poëzie – getrouwelijk gevarieerd weergegeven. Maar misschien is Woolfs ironie zo licht dat zij in de vertaling vaak wegvalt waardoor de stijl onvermijdelijk af en toe pompeuzerig aandoet? Soms lijkt het Nederlands onhandig, waar het Engels begrijpelijker is: ‘Happy the mother who bears, happier still the biographer who records the life of such a one! Never need she vex herself, nor he invoke the help of novelist or poet.’ wordt vertaald als: ‘Gelukkig de moeder die zo iemand het leven schenkt, nog gelukkiger degene die dit beschrijven mag. Nooit zal haar taak haar een kwelling worden, of hij de hulp van romanschrijver of dichter hoeven in te roepen.’ Zonder het Engels erbij is de laatste zin vrijwel onbegrijpelijk vanwege het eerste (en lelijke, want herhaalde) of voor ‘nor’. Een een zin als ‘zijn haren waren donker, zijn oren klein en lagen dicht tegen zijn schedel’ is te onjuist om de nabootsing van Woolfs ritme te kunnen rechtvaardigen. Maar laat deze kritiek geen ontmoediging zijn, opdat we toch vooral binnen afzienbare tijd het volledige oeuvre van Virginia Woolf in het Nederlands zullen mogen begroeten.

Ook hier speelt het bijzondere taalgebruik van Franken een rol en de verschillende waardering die critici in de loop der tijd hadden voor het gedragen of archaïsche karakter ervan. Warren noemt haar vertaling in ieder geval bewonderenswaardig: volgens hem heeft Franken ‘met zoveel extra liefde dit moeilijke werk’ vertaald, ‘tot en met het uitvoerige register dat deze pseudo-biografie besluit. Een prestatie, overal, maar vooral in de rijmelende dwaze gedeelten tegen het einde.’

Een enkele vertaalopvatting ten slotte
In 1982 vroeg het tijdschrift New Found Land voor zijn rubriek ‘Vertaallaboratorium’ Franken en anderen (Rein Bloem, Anneke Brassinga, het vertaalduo Paul Claes en Mon Nys) om een vertaling te maken van een pagina uit Finnegans Wake. Franken lichtte haar vertaling toe, voegde er aardig wat voetnoten aan toe alsmede een literatuurlijst, hetgeen wederom getuigde van een gedegen, uiterst serieuze aanpak. Ook nu weer dankt zij Joycekenners persoonlijk, onder hen Dr. Fritz Senn. Hier is eindelijk een glimp te zien van hoe Franken over vertalen dacht:

De volgende vertaalproeve aangevuld met een toelichting moet gezien worden als één van de mogelijke vormen van tekstverklaring van de betreffende bladzijde. Bij het vertalen zijn bepaalde klankeffecten, allusies en betekenissen verloren gegaan en, wat betreft de Armeense woorden die alleen een plaats hebben gevonden in de toelichting, zelfs een hele dimensie. Ondanks de exegese en de zekere “vindingrijkheid”, bij experimenteel vertalen vereist, ziet de vertaler zich in Finnegans Wake telkens weer tegenover schier onoplosbare problemen geplaatst. Hoe frustrerend dit ook zijn moge, het zal hem in ieder geval ervoor behoeden na enkele goede “vondsten” in een stemming van zelfoverschatting uit het oog te verliezen dat Finnegans Wake in wezen onvertaalbaar is’ . (p. 45)

Anneke Brassinga was hier haar tegenpool en pakte het geheel anders aan, in ieder geval met veel humor. Ze had geprobeerd ‘dit stukje tekst in zichzelf te vertalen, of in wat door mijn hoofd wemelde na langdurig lezen in Finnegans Wake. Van mijn Nederlands was toen niet veel meer over dan flarden als “sigilposted in our brievingsbust”. Aangezien mijn woordwellust het wint van de lust me te verantwoorden over mijn schamele kennis van de diepere lagen in Finnegans Wake, heb ik eerder liefdevol verkracht dan zinnig verhelderd’ (p. 50). De aanpak van Franken mikte duidelijk meer op een wetenschappelijk verantwoorde vertaling, met een enigszins plechtstatig respect voor de taal waarmee zij die van Joyce moest weergeven. Ook toen ze Nightwood opnieuw vertaalde liet zij zien hoe diepgravend en serieus ze te werk ging. Tevens bedankte ze – naast redacteur Oscar Timmers, die vermoedelijk een grote rol gespeeld heeft in de eindfase van haar bij De Bezige Bij verschenen vertalingen – een aantal deskundigen en twee wetenschappers ‘die samen met vertaler de Engelse tekst hebben doorgewerkt’ (p. 209). Uiteindelijk heeft zij als denker over vertalen de meeste sporen achtergelaten in Een portret van de kunstenaar als jongeman: dat boek maakte ze ‘met tweeën’, een voorbeeldige uitgave met aantekeningen, foto’s, een bibliografie en een inleiding waarin met nadruk de eigen ‘feilbaarheid’ uitgesproken werd.

Frankens laatste literaire vertaling stamt uit 1985. Aan het eind van haar leven moet zij vereenzaamd zijn geweest, afgaande op een mail van de nieuwe bewoonster van Klein Bielder, mevrouw Dorothé van Oene (7 juni 2016): ‘Wat wij van Mw. Franken weten is, dat ze inderdaad Engelse vertaalster was en voor de mensen hier in het dorp een beetje zonderling. Wat wij weten is dat ze kind noch kraai had.’ Daarvoor vertaalde zij voor een plaatselijke kerk nog een tekst van een bekende prediker uit de Schotse hooglanden John Kennedy (1819-1884): Het eiland van melaatsen. De uitgave met een woord vooraf en biografische schets over de auteur door P. de Vries werd uitgegeven onder verantwoordelijkheid van de kerkenraad van de Nederlandse Hervormde Kerk van Elspeet. Maar toen was het al aardig stil rond haar en in hoeverre er religieuze beweegredenen waren voor haar vertaling is niet bekend.

Het loont de moeite Frankens vertaalwerk nader te bekijken, met name het door haar hervertaalde boek van Djuna Barnes. Een onderwerp voor een dissertatie zou een beschrijving zijn van het netwerk van Joycespecialisten in de jaren vijftig, zestig en zeventig, zowel in Nederland als internationaal. Voor zover bekend is er geen archief bewaard van Franken, wier vertaalwerk zich in de receptie toch te veel op de achtergrond gedrongen werd, ten gunste vooral van de mannen met wie zij samenwerkte.

Ton Naaijkens

Terug naar overzicht >>>

Voor het Nachleben van elke kunstenaar geldt: wiens graf nog bezocht wordt, is niet vergeten. Gaan we van dit adagium uit dan is schrijfster en vertaalster Clara Eggink (1906-1991) verre van vergeten, maar eigenlijk vooral om één reden: haar graf ligt naast dat van haar echtgenoot, daarna ex-echtgenoot, daarna verloofde en daarna levensgezel, de dichter J.C. Bloem – die zeker niet vergeten is, zoals nog altijd blijkt uit de jaarlijkse herdenking van zijn sterfdag op de begraafplaats in Paasloo. Toch is Eggink ook om zichzelf een gedenkwaardige vrouw, met een eigen literaire loopbaan die zo’n vijftig jaar omspande en waarin ze zich onder meer manifesteerde als dichter, schrijver, criticus en vertaler. Het dichterschap duurde eigenlijk maar tot in de Tweede Wereldoorlog, toen ze haar derde bundel publiceerde. Het kritisch werk heeft ze volgehouden tot eind jaren zestig. Het vertaalwerk beslaat de langste periode van haar carrière, van 1937 tot 1978, waarin zij zo’n zeventig werken vertaalde, voornamelijk uit het Engels, van onder meer Scott Fitzgerald, Hemingway, John Steinbeck en Iris Murdoch. Vooral in de laatste tien, vijftien jaar van haar werkzame leven lijkt zij het grootste deel van haar tijd met vertalen bezig te zijn geweest.

Jeugd
De eerste helft van haar leven kan zonder overdrijving onrustig genoemd worden. Een jaar na haar geboorte ging het bedrijf van haar vader failliet en vertrok hij naar de Verenigde Staten om daar zijn geluk te beproeven. Het was de bedoeling dat de rest van het gezin zou volgen, maar na verloop van tijd kwam het bericht dat hij bij een bergtocht om het leven was gekomen. Meer dan zijn achternaam en een heleboel vragen heeft hij haar niet nagelaten. Haar moeder hertrouwde toen Clara acht was, wat enige stabiliteit en financiële zekerheid bracht. Rond die tijd had haar moeder echter besloten dat ze Clara wilde afstaan aan een bevriend Brussels echtpaar, maar het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog belette dat (Vermij 1994: 13). Dat de verhouding tussen Eggink en haar moeder daarna nog slechts moeizaam kon zijn, wekt geen verbazing. Zelf heeft Eggink haar jeugd als moeilijk ervaren, zo komt duidelijk naar voren uit haar toch wel enigszins bittere herinneringen aan die tijd (Eggink 1962 en 1980). Zij schetst een beeld van een geïsoleerd kind, dat het liefst de afzondering zoekt om te lezen of rond te zwerven in Rotterdam, waar ze met haar ouders woonde – de stad ‘die heeft gemaakt dat [zij] een mens geworden [is] in plaats van de mevrouw waar [ze] toe voorbestemd was’ (Eggink 1962: 7). Dat ‘mens’ was tamelijk eigenzinnig, een ‘eenling’ (idem: 28) en beslist geen ‘aanpassertje’, zoals ze het zelf noemde (Lammers 1980). Het burgerlijke middenklassemilieu waarin ze opgroeide ervoer ze vooral als benauwend. Hetzelfde gold voor de scholen, waar ze geen aansluiting vond bij haar leeftijdgenoten. Ze had graag het gymnasium willen volgen, maar daartoe achtte men haar zowel thuis als op school niet in staat, dus werd het de vijfjarige MMS. Dit ontnam haar de kans om medicijnen te gaan studeren, wat ze graag had gewild, maar de eindexamens werden op een geheel andere manier een keerpunt in haar leven. Bij haar mondelinge examens Duits, Frans en Engels was Bloem (1887-1966) gecommitteerde. Ze had op school voldoende literaire belangstelling en kennis opgebouwd om te weten dat de man tegenover haar, ‘tamelijk gezet en al aardig kaal’ (Eggink 1977: 14), een van de bekendere Nederlandse dichters was. Hij bleek nogal geïnteresseerd in haar en stuurde een briefje waarin hij liet weten haar wat beter te willen leren kennen. Ze hield het af, maar toen ze elkaar een jaar later bij vrienden van haar ouders weer tegenkwamen, leidde dat tot een wederzijdse verliefdheid. Na een ‘vrolijke’ verlovingstijd van een jaar, waarin Eggink ‘volkomen losgeweekt’ (idem: 73) raakte van haar eigen omgeving, trouwden ze op 4 november 1926 – zij was 20, hij 39. Legendarisch zijn haar woorden dat Bloem de eerste man was ‘die haar niet verveelde’ en daarom aantrekkelijk was als partner, maar het is moeilijk aan de indruk te ontkomen dat het huwelijk voor haar, als voor zovele jonge vrouwen in die tijd, een manier was om haar ouderlijk huis te ontvluchten. De felheid en eigenzinnigheid van Eggink en de indolentie van Bloem gingen niet heel goed samen, dat bleek al tijdens de huwelijksreis naar Parijs. Toen zij op een ochtend alleen de stad in was gegaan, bleek Bloem bij terugkomst razend, waarop zij dan weer besloot weg te lopen. Pas ’s avonds volgde de verzoening, nadat bij haar het besef was doorgedrongen dat ze zonder een cent op zak niet ver zou komen – ‘Sedertdien ben ik wel gaan overwegen hoe ik zelf geld zou kunnen verdienen, maar dat was toen niet eenvoudig,’ schrijft ze in haar memoires (idem: 77).

Eggink, Bloem en zoon Wim, ca. 1932

Daarna volgde een periode van veel verhuizingen (wat Eggink uit haar jeugd gewend was), vanaf 1927 met kind, en steeds meer commotie (vooral omdat Bloem zich steeds meer tot een alcoholist ontwikkelde), wat in 1932 uiteindelijk leidde tot hun scheiding. Daarna is Eggink nog twee keer kort getrouwd geweest, met Jan Campert (1902-1943) van 1936 tot 1939 en met Hans Ivens (1919-1971), broer van filmer Joris Ivens en directeur bij Heineken, van 1945 tot 1949, waarvan twee jaar in Egypte, waar haar man voor zijn werk verbleef . Al die tijd is ze ook met Bloem blijven omgaan, een tijdje heeft ze zelfs met Campert en Bloem gedrieën samengewoond. Er bleef altijd een wederzijds gevoel van lotsverbondenheid bestaan, dat hen tot aan de dood van Bloem naar elkaar toe trok.

Dichter en criticus
Al tijdens haar huwelijk met Bloem begon Eggink zelf een literaire loopbaan op te bouwen. Toen ze nog op de MMS zat, had ze ook al wel geschreven, maar zonder het idee dat daar haar toekomst zou liggen. Al had ze zich dan uit haar ouderlijk huis bevrijd, haar vroege huwelijk plaatste haar in een rol die haar mogelijkheden zeer beperkte; in feite heeft ze in die periode het laatste deel van haar vormingsjaren ondergaan. De keerzijde van het huwelijk met Bloem was dat ze ‘al [haar] vrienden en eigenlijk [haar] hele leven van jonge vrouw [heeft] laten schieten’ (idem: 17).

Eggink, Roland Holst, Bloem, Ter Braak en Everard Bouws

Eggink heeft altijd ontkend dat zij een literaire carrière heeft kunnen ontplooien dankzij haar relatie met J.C. Bloem. Die stelling zou inderdaad haar talent en persoonlijkheid miskennen, maar het blijft een feit dat zij door haar huwelijk met Bloem in een netwerk terechtkwam van gekende literatoren (Roland Holst, Marsman, Du Perron en zijn vrouw Elisabeth de Roos – geen biografie van een literator uit het interbellum of Clara Eggink komt erin voor) dat haar later de nodige mogelijkheden heeft geboden. Haar eerste gedichten werden gepubliceerd in erkende literaire tijdschriften als Forum, De Gids en Gemeenschap. Haar tweede bundel, Schiereiland uit 1938, werd in 1940 bekroond met de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs door een jury waarin onder meer Bloem zitting had.
Wel aantoonbaar is dat zij via Bloem met vertalen is begonnen. Aanvankelijk ‘assisteerde’ zij Bloem bij diens vertaalwerk. Dat gold vooral voor de vertaling van Precious Bane van de Britse schrijfster Mary Webb (1881-1927); de vertaling verscheen in 1932 bij uitgeverij Wereldbibliotheek onder de titel Kostbaar gif, met de vermelding van Bloem als enige vertaler. Het werk aan de vertaling bracht haar op het idee dat ze met dit soort werk wel zelf aan de kost kon komen. Voor de Tweede Wereldoorlog komt het daar nog maar mondjesmaat van, al is het goed mogelijk dat ze meer vertaalwerk heeft gedaan dan is gedocumenteerd in catalogi. Er bestaat documentatie van drie vertalingen vóór 1945: twee boeken voor uitgeverij Boucher en voor Wereldbibliotheek de novelle Of Mice and Men van de latere Nobelprijswinnaar John Steinbeck (1902-1968). De contacten verliepen via Bloem, zoals blijkt uit de correspondentie tussen Eggink en Nico van Suchtelen, uitgever bij Wereldbibliotheek: ‘Tot mijn groot genoegen hoorde ik van den Heer Bloem, dat U mij toestaat door te gaan met de vertaling van Of Mice and Men en bereid bent deze vertaling uit te geven in uw Wereldbibliotheek’ (Brief gedateerd 16 november 1939 van Clara Eggink aan Nico van Suchtelen). In 1941 verscheen het boek onder de titel Muizen en menschen. Zelf zei ze later dat ze zich in de jaren na de scheiding goed kon ‘bedruipen met vertalen en dergelijke’ (Eggink 1977: 119). Het ‘dergelijke’ omvat een veelheid aan schrijfwerk: ‘Ik ben al heel gauw begonnen met journalistiek werk, bij de NRC, altijd als free-lance. Kritisch werk, en cursiefjes ook bij het Utrechtsch Nieuwsblad, bij de Telegraaf. Naderhand ook bij vrouwenbladen’ (N.N. 1977). Werk was voor haar een principiële levensvoorwaarde: ‘[E]en vrouw moet haar eigen werk hebben, voor haar ontplooiing en omdat het maatschappelijk juister is,’ zei ze in een interview uit 1978 (Engelbrecht 1978).
Nadat aan haar huwelijk met Ivens een einde kwam, besloot Eggink voortaan ongetrouwd door het leven te gaan en de zorg voor zichzelf boven al het andere te plaatsen, al bleef de zorg voor Bloem een factor in haar leven, aanvankelijk op afstand, maar toen Bloem daadwerkelijk hulpbehoevend werd, nam zij hem onder haar hoede. In 1957 verhuisde zij haar woonboot De Wijze Uil uit Amsterdam naar Kalenberg, in Overijssel, en bood hem aan, hij was inmiddels zeventig, om in de boerderij te wonen die op haar grond stond. Tot aan zijn dood in 1966 heeft ze hem verzorgd.

Een vertaalloopbaan
In haar literaire leven nam vertalen dus een prominente plaats in, naast de journalistiek, de literaire kritiek en bij vlagen ook de productie van eigen literair werk. Begin jaren zestig publiceerde ze een roman, Gewoon mensen (Meulenhoff, 1961), en een biografische studie De merkwaardige reizen van Henriëtte en Alexandrine Tinne (Meulenhoff, 1962). In de jaren vijftig publiceerde ze geregeld kritieken in De Gids onder de titel ‘Kroniek van het proza’ en in de jaren zestig verzorgde ze wekelijks in het Leidsch Dagblad de rubriek ‘Zoeklicht op de boekenmarkt’. Ook was ze actief als bestuurder in het literaire veld. Ze is een tijd voorzitter geweest van de Vereniging van Letterkundigen en later ook van de afdeling Letteren van de Haagse Kunstkring.
Duidelijk is wel dat voor Eggink het vertalen altijd heeft samengehangen met de mogelijkheid een zelfstandig en autonoom leven als literator te leiden. In de vele interviews met haar die gedurende haar leven gepubliceerd zijn, wordt vertalen wel als een van haar activiteiten vermeld, maar nooit wordt er over doorgevraagd of gaat Eggink er dieper op in. Ook in haar memoires bespreekt ze vertalen voornamelijk in verband met materiële zaken. Wanneer ze in 1953 haar woonboot koopt, dan nog in Amsterdam, is dat mogelijk door ‘een goed vertaaljaar’ (Eggink 1977: 147). Een paar jaar later krijgt ze de mogelijkheid een stevige zescilinder Vauxhall, die ze aanvankelijk voor een Citroën Sport had aangezien, te kopen: ‘Ik vroeg wat het geval moest kosten. F. 650 zeiden ze en daar ik net een vertaling had ingeleverd, heb ik hem maar ineens gekocht’ (idem: 167).
Het goede vertaaljaar moet 1952 of 1951 geweest zijn, aan het begin van haar naoorlogse vertaalperiode. In die jaren heeft ze vier, respectievelijk drie boeken vertaald. De oeuvrelijst overziend is er van haar vanaf 1950, op een enkele uitzondering na, elk jaar een aantal vertalingen gepubliceerd. Alle vertalingen bij elkaar vormen in meerdere opzichten een bonte verzameling (zie ook de selectieve lijst bij dit artikel). Er zit een enkele non-fictietekst tussen – van Bewijzen over de buitenaardse oorsprong van het leven op aarde van de frauduleuze pseudowetenschapper Erich von Däniken tot Etiquette, of De sierlijkheid des levens voor uitgeverij Bergmans uit Tilburg bijvoorbeeld – en een enkel kinderboek, maar het overgrote deel van de vertalingen betreft bellettrie, voornamelijk middlebrow, al ontbreekt ook de canon niet
Aanvankelijk, begin jaren vijftig, werkte ze veel voor De Geïllustreerde Pers, niet alleen uitgever van het stripblad Donald Duck en het damesblad Margriet (waar ze kennelijk ook voor schreef), maar ook van de Margriet-bibliotheek, een reeks met vooral literaire titels. Hierin verschenen van haar de vertalingen Wilde hoogten (Wuthering Heights, Emiliy Brontë), Jane Eyre (Charlotte Brontë), Liefde en noodlot op Borneo (Almayer’s Folly, Joseph Conrad), Generaal des konings (The King’s General, Daphne du Maurier) en Schuld en boete (Fjodor Dostojevski). Schuld en boete is een curiosum in haar vertaaloeuvre. Ze vertaalde bijna uitsluitend uit het Engels, een enkele keer uit het Frans en ze was zeker het Russisch niet machtig. Ze zal Dostojevski’s klassieker via een tussenvertaling hebben vertaald, vermoedelijk via de versie van Rössing uit 1885. Al even curieus is dat in haar versie van Jane Eyre de zelfdeclaratie wordt vermeld ‘vertaald en bewerkt door Clara Eggink’.
In totaal heeft ze voor zo’n dertig verschillende uitgeverijen vertaald, geregeld betrof dat maar een of twee boeken, vooral bij de wat minder bekende uitgeverijen. Het gevolg was dat ze ook een veelheid aan auteurs heeft vertaald en nooit de vaste vertaler van specifieke auteurs is geworden.
Ook voor de vertaalde auteurs in haar oeuvre geldt dat er heel wat onbekende namen tussen zitten, al bestaat de meerderheid toch uit auteurs waar de nodige literaire eer mee viel te behalen. Ze heeft een aantal werken van Angelsaksische modernisten vertaald, zij het niet de meest in het oog lopende titels: D.H. Lawrence (De beminnelijke dame/The Lovely Lady – 1958), Ernest Hemingway (Mannen zonder vrouwen/Men without Women – 1965, In onze tijd/In Our Time – 1968 en Alle verhalen/The First Forty-Nine Stories – 1973) en F. Scott Fitzgerald (Deze kant van het paradijs/This Side of Paradise – 1971). Van de Amerikaan Charles Jackson vertaalde ze de alcoholische cultroman The Lost Weekend (Het verloren weekend – 1967), in 2014 nog hervertaald door Johannes Jonkers. Van een andere Amerikaan, John Steinbeck, schrijver van realistische sociale romans, vertaalde zij East of Eden/Ten oosten van Eden (1953) en het al eerdergenoemde Of Mice and Men, beide inmiddels ook hervertaald. De Steinbeckvertalingen zijn, qua drukgeschiedenis, haar meest succesvolle geweest. Van Egginks versie van Ten oosten van Eden verscheen in 1983 een veertiende druk en van haar vertaling Van muizen en mensen verscheen in 2012 in de serie ‘Verboden boeken’ van de Volkskrant nog een twaalfde druk, zonder enige aanpassing anders dan in de titel en de spelling – voor de eenentwintigste-eeuwse lezer een opmerkelijke ervaring, met passages als de volgende:

George zei: ‘Er zal nog wel herrie om d’r komen. D’r zal nog donderse herrie om d’r komen. Ze is een galgebrok, dat op springen staat. Een hoeve met een stel lui er op is geen plaats voor een meid en zeker niet voor zo een als zij.’ (Steinbeck 2012: 63)

Of zinnen als: ‘Hij was van een weloverwogen, nadenkende langzaamheid’ (idem: 67).

Uitgeverij Contact
Vanaf halverwege de jaren zestig tot aan het eind van haar vertaalcarrière in 1980 werkt Eggink vooral veel voor uitgeverij Contact. Haar verbinding met de uitgeverij dateerde van tijdens de Tweede Wereldoorlog: zij was een van de schrijvers die in de oorlog vertaalopdrachten en honoraria kregen voor ‘uitgaven-in-voorbereiding’, een regeling van de uitgever om schrijvers te ondersteunen. De in de oorlog gemaakte vertalingen zouden dan na de oorlog worden uitgegeven (zie Kuitert 2006). In de catalogi is van dergelijke vertalingen echter geen spoor te vinden. De eerste vertaling die Eggink volgens deze bronnen voor Contact maakt is Mannen zonder vrouwen van Ernest Hemingway in 1965. Contact was in die jaren een uitgever die zich profileerde met een groot vertaald fonds van vooral contemporaine auteurs (zie Van der Voorst 1997) en als zodanig een belangrijke opdrachtgever voor vertalers. In totaal heeft Eggink zeventien boeken voor Contact vertaald, meer dan ze voor enige andere uitgever heeft gedaan. Negen van de titels betroffen boeken van de Britse contemporaine schrijfsters Iris Murdoch (1919-1999) en Brigid Brophy (1929-1995). Eggink kreeg haar eerste Murdoch aangeboden omdat de vertaling van een eerdere roman de vertaalster, Nina Funke-Bordewijk, dochter van, ‘zoveel inspanning [had] gekost dat zij liever geen tweede wilde aanvaarden’ (Brief van G.P. de Neve, directeur van Contact, aan Clara Eggink, 10 juni 1965).
Eggink was blij de kans te krijgen om werk van schrijfsters te vertalen met wie ze zich als vrouw kon identificeren. Bij de uitgever waren ze ook blij met haar vertaling van Brigid Brophy’s Flesh, in het Nederlands verschenen als Onder de huid. De Neve schrijft haar na ontvangst van het manuscript dat hij ‘verrukt [is] van de vertaling, die volkomen leest als een eigen Nederlandse creatie’ (De Neve aan Eggink, 3 maart 1966).
Het werk van Brophy en Murdoch, die rond die periode als een van de speerpunten in het fonds van Contact gold, verscheen in de serie Auteurs van de tweede eeuwhelft, waarvan James Brockway (1916-2000, zelf literair vertaler Nederlands-Engels en in 1966 gelauwerd met de Martinus Nijhoffprijs) de redacteur was voor de Engelse romans. Brockway stond erop dat hij alle vertalingen uit het Engels voor die serie onder ogen zou krijgen voordat ze in druk verschenen. Nadat ze dat had gehoord reageerde ze nogal ironisch, want bij het inzenden van de vertaling van Flesh liet zij weten: ‘Bijgaand zult u mijn vertaling vinden, het was een zwaar karwei en ik hoop nu maar dat uw groot-inquisiteur er geen bezwaren tegen heeft’ (Eggink aan De Neve, 20 juli 1965).
Van bezwaren was bij tijd en wijle wel sprake; haar werk werd regelmatig door Brockway en redacteur Foeken (voornaam onbekend) onder het vergrootglas gelegd en te min bevonden. In een reactie op haar vertaling van The Snow Ball van Brigid Brophy noemt Foeken de vertaling ‘treurig’ en stelt zelfs dat het boek er ‘tweede-rangs’ van is geworden – de kritiek richt zich veelal op lokale interpretatiefouten en wonderlijke formuleringen. Niettemin werd de vertaling in 1968 onder de titel De bal van sneeuw door Contact uitgegeven en bleef Eggink voor hen werken.
Rond de vertaling van de ontwikkelingsroman The Dark van de Ierse schrijver John McGahern, een jaar later, komt de situatie tussen haar en Brockway tot een kookpunt. Aanvankelijk was er enig geharrewar over de vraag of zij de vertaling wel zou moeten maken, mede vanwege een lange reis van Eggink naar Australië, waarheen haar zoon was geëmigreerd. Vanuit Rawalpindi laat zij weten dat het misschien beter is wanneer iemand anders het werk onder handen neemt als er haast bij is. Ze vervolgt: ‘Dat zal ook de heer Brockway een pak van het hart zijn, want hij was geloof ik bang, dat ik als vrouw mij niet zou durven wagen aan “letterlijk vertalen”’ (Brief van Eggink aan Contact, 20 maart 1968). Ondanks de ironie in haar reactie zal de opmerking over de relatie tussen een vertaalopvatting en haar vrouw-zijn haar als feministe geïrriteerd hebben. Uiteindelijk heeft ze de vertaling wel gemaakt en ook deze moest voorgelegd worden aan Brockway, die er in dit geval in opdracht van de auteur, een vriend van hem, naar keek. Uit een brief aan Eggink van de uitgeverij blijkt dat hij maar matig tevreden is, hij wordt geciteerd: ‘Veel is heel goed, maar op vele plaatsen is het Engels niet goed weergegeven’ (Contact aan Eggink, 12 juni 1969).
In een persoonlijke brief aan Brockway, ingesloten bij haar herziene manuscript, reageert Eggink andermaal met een soort superieure ironie, maar valt hem toch ook rechtstreeks aan:

Mijn dank voor de donkerblauwe stortbui, die je over mijn vertaling van McG. hebt laten neerdalen. Ik heb het in het rood weer op laten klaren.
De talrijke commentaren waarvan je die tekst voorzien had, waren grotendeels werkelijk overbodig. Je kunt gerust aannemen dat ik mijn redenen heb om soms eens iets een tikje te veranderen. Dat wijst niet altijd op onwetendheid. En dan die toon… ik neem maar aan dat die veroorzaakt is door je gebrek aan kennis van de waarde van sommige ned. woorden en uitdrukkingen.
Overigens ben ik je dankbaar voor de vele goede aanwijzingen die ik met vreugde overgenomen heb. Er viel heus wel wat te schaven met die vertaling. […]
En fin, ik vergeef je met genoegen je emotionaliteit waar het hier gaat om het werk van een vriend van je […]. (Eggink aan James Brockway, 28 juli 1969)

Op dezelfde dag stuurt ze de verbeterde drukproeven naar Contact met een venijnige opmerking over Brockway: ‘Ik denk dat ik om bij te komen van de Brockway-iaanse dramatiek om deze ierse jeremiade heen, maar eens een week op de Wipselberg [hotel en kuuroord op de Veluwe, ck] ga zitten’ (Eggink aan Contact, 28 juli 1969). Twee maanden later volgt een nieuwe revisie van ‘ons zorgenkind’. Ze stelt: ‘Het boek “klinkt” volgens mij in het nederlands ook McGahern en dat is toch maar waar we het op aan moeten sturen’ (Eggink aan Contact, 11 september 1969).
Dat mag als een klinkende vertaalopvatting gelden. In haar kritische werk heeft Eggink zich bijna nooit over vertalen uitgelaten, er is één uitzondering bekend. In 1955 bespreekt zij in het boekentijdschrift Boek van Nu een vertaling door Jan Vrijman (voornamelijk bekend geworden als journalist en later als filmmaker, maar in de eerste helft van de jaren zestig ook werkzaam als vertaler) van The Echoing Grove/De echo van het hart van Rosamond Lehmann. Haar voornaamste bezwaar is dat hij de tekst te veel zou hebben gladgestreken. De tekst is in het Nederlands wel consistent en leesbaar, maar is ‘slechts een echo van haar tekst’. Ze belijdt in een lange inleiding bij haar kritiek een traditionele vertaalopvatting:

Het doel van het vertalen van een [literair] werk is de lezers die een bepaalde taal niet of niet voldoende machtig zijn, de gelegenheid te geven kennis te nemen van wat belangrijk is in een andere literatuur dan de Nederlandse. Hier is het dus een allereerste vereiste dat de bedoelingen en de taal van de oorspronkelijke schrijver zo zuiver mogelijk in een equivalent Nederlands overkomen. (Eggink 1954-1955: 91)

Opmerkelijk is dat zij vervolgt met de stelling dat ‘in de eerste plaats Nederlandse schrijvers in aanmerking komen’ voor die taak: ‘Zij toch kennen uit hoofde van hun schrijverschap de waarde van de taal tot in zijn nuances en bezitten de eerbied tegenover het werk van een collega, die er hen van weerhouden zal daar onverantwoordelijk mee om te springen’ (idem). Zij ziet daarbij een groot praktisch voordeel: ‘De Nederlandse auteur kan gewoonlijk van zijn pen niet leven en, indien hij neiging heeft in die richting, dan kan dus het ontvangen van geregelde vertaalopdrachten hem een broodwinning bezorgen, die past bij zijn aard en aanleg’ (idem). We mogen veronderstellen dat dit ook het motief van Eggink zelf was om een groot deel van haar leven aan vertalen te wijden.
De vraag is of zij zelf altijd zo consequent haar vertaalopvatting heeft toegepast, gezien ook de discussies over haar vertalingen met de redacteuren van Contact. De brief bij het inleveren van de vertaling van F. Scott Fitzgeralds debuut, This Side of Paradise/Deze kant van het paradijs, laat zien dat zij de bedoelingen van de auteur niet altijd hoog in het vaandel had staan en dat zij het gemak van de lezer ook tot haar eigen gemak kon maken. Ook spreekt er een neiging tot culturele neutralisering uit.

Hierbij This Side of Paradise. Ik had de vertaling wel eerder kunnen sturen maar ik was niet tevreden en heb hem nog eens doorgenomen. Ik heb de wat verwarde denkkronkels van Amory Blaine met moeite in begrijpelijk nederlands overgebracht zonder echter de stijl werkelijk te veranderen. Voorts heb ik die verzen maar weggelaten. Ten eerste lijkt het mij wat erg veel gevergd van een vertaler om hem te laten zwoegen op verzen van Browning en Swinburne. De dichtsels van Scott Fitzgerald zelf zijn niet van dien aard dat iemand er veel aan mist. Alleen als de contekst het nodig maakte, heb ik rijmende regels vertaald. Bovendien slaat iedere lezer van vertalingen die verzen toch prompt over.

Van de vele genoemde schrijvers- en staatsliedennamen heb ik alleen die overgenomen die mogelijk bij enige nederlandse lezer nog een verre echo zouden kunnen oproepen. Ook heb ik enkele toespelingen op onbelangrijke gebeurtenissen of gewoonten waar men in Nederland totaal niets vanaf weet, laten vervallen. Ik hoop dat een en ander uw goedkeuring heeft.
(Eggink aan Contact, 14 april 1969)

Er moet van goedkeuring sprake zijn geweest, want nog tot 1974 zijn er vertalingen van Eggink bij Contact verschenen. Dat zij daarna niet meer voor hen heeft gewerkt, zou te maken kunnen hebben met het overlijden van directeur G.P. de Neve in 1973; hij was haar eerste contactpersoon.
In 1978, zij is dan 72 jaar, verschijnt de allerlaatste vertaling van Eggink, het al eerder genoemde boek van Von Däniken, naast herdrukken van Muizen en mensen, Jane Eyre, Onder de huid van Brigid Brophy en Sterk als de dood van Guy de Maupassant, een van haar weinige vertalingen uit het Frans. Het jaar daarvoor had zij haar memoires over Bloem gepubliceerd, wat haar nog veel aandacht opleverde. Uit de vele interviews rond die tijd komt zij nog altijd naar voren als de sterke, zelfbewuste en eigenzinnige vrouw die ze haar hele leven wilde zijn en was. In 1980 maakt ze nog een wereldreis op een vrachtschip van rederij KNSM en publiceert ze haar laatste werk, de novelle Kind. Een jaar later wordt ze getroffen door een lichte beroerte en verhuist ze naar het Rosa Spierhuis, het verzorgingstehuis voor oudere kunstenaars. Van werken kwam het daarna helemaal niet meer. Een tweede beroerte kwam ze nog te boven, maar op het laatst sloeg de vergetelheid toe in de vorm van dementie. Ze overleed op 3 maart 1991 op 84-jarige leeftijd.

Besluit
Wat was Clara Eggink nu voor vertaalster? Zij heeft zich in de loop van haar carrière ontwikkeld van iemand die zich vooral profileerde met eigen literair werk en daarnaast af en toe vertaalde, tot een min of meer standaard professioneel vertaler die daarnaast ook nog af en toe wat schreef. Al die tijd hield het vertalen voor haar nauwelijks verband met haar literaire en kritische werk; zij was niet de ambassadeur van een specifieke auteur en qua vertaalopvatting vrij traditioneel. In het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland schrijft Vera Weterings dat ‘het leven van Clara Eggink in het teken [heeft] gestaan van haar verhouding met Bloem’ (Weterings 2014). Dat lijkt me aanvechtbaar, want het is eerder de herinnering aan haar leven die in het teken van Bloem staat; haar leven heeft zij grotendeels weliswaar naast hem, maar toch vooral zelfstandig geleefd door haar eigen werk. Een groot deel van dat werk bestond uit vertalen en het vertalen was voor haar vooral gewoon dat: werk, om van te leven. Ondertussen zijn er geen vertalingen meer van haar in omloop, anders dan in het tweedehandscircuit. Nog onlangs werden de romans die ze van John Steinbeck heeft vertaald (Ten oosten van Eden en Van mannen en muizen) hervertaald door Peter Bergsma.

Cees Koster

Dit is een licht gewijzigde versie van een artikel dat eerder is verschenen in Filter, tijdschrift over vertalen. Zie https://www.tijdschrift-filter.nl/jaargangen/2016/233/een-vrouw-moet-haar-eigen-werk-hebben-31-39/

Gebruikte literatuur

Briefwisseling tussen Clara Eggink en Contact, Letterkundig Museum, signatuur Contact/inv.nr. 20/13, Contact/inv.nr. 21/13, Contact/inv.nr. 22/11, Contact/inv.nr. 24/9, Contact/inv.nr. 25/8
Briefwisseling tussen Clara Eggink en Wereldbibliotheek, Letterkundig Museum, signatuur E 00184 B 2
Eggink, Clara. 1954–1955. ‘Over vertalen in het algemeen en een vrijmoedig bedrog in het bijzonder’, Boek van nu, jg. 8, p. 91–92.
Eggink, Clara. 1962. Een Rotterdams kind en andere ontmoetingen. Amsterdam: Meulenhoff.
Eggink, Clara. 1977. Leven met J.C. Bloem. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.
Eggink, Clara. 1980. Kind. Den Haag: Leopold.
Engelbrecht, Corina. 1977. ‘Geluk, dat heb ik nooit gezocht’, interview met Clara Eggink, Het Vaderland, 29-4-1978.
Kuitert, Lisa. 2006. ‘Talrijke uitgaven-in- voorbereiding. Uitgeverij Contact’, in: Hans Renders, Lisa Kuitert & Ernst Bruinsma (eds.). Inktpatronen. De Tweede Wereldoorlog en het boekbedrijf in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam: De Bezige Bij, p. 180–203.
Lammers, Fred. 1981. ‘Clara Eggink blijft het avontuur zoeken’, interview met Clara Eggink, Trouw, 30-3-1981.
N.N. 1977. ‘Clara Eggink, Een natuurlijk bestaan in de letterkunde’, Rotterdamsch Nieuwsblad, 16-4-1977.
Steinbeck, John. 2012. Van muizen en mensen. Amsterdam: de Volkskrant.
Vermij, Lucie Th. 1994. Ik stortte mij over de grenzen. Leven en werk van Clara Eggink. Amsterdam: Feministische Uitgeverij VITA.
Voorst, Sandra van. 1997. Weten wat er in de wereld te koop is. Vier Nederlandse uitgeverijen en hun vertaalde fondsen 1945–1970. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Weterings, Vera. 2014. ‘Eggink, Clara Hendrika Catharina Clémentine Hélène’, Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Clara_Eggink (geraadpleegd 6-9-2016).

Terug naar overzicht >>>